TURKBILIMCI ABUBEKIR AHMEDCAN DIVAY


Carlik Rusyasinin baskenti St. Petersburgdaki Genelkurmay Baskanligi bunyesinde bir "Asya Bolum"u calismalarini surdurmekte idi. Bu bolumde gorevlendirilen subaylarin (askeri egitim ve yeteneklerine ek olarak) Asya dilleri, maya ve edebiyatlarini iyi bilmeleri ongorulmustu. Asya'ya yapilacak isgalci Rus askeri harekatlarinda gorevlendirilen ordu komutanlarina, danismanlik etmeleri icin "dogu bilimleri" uzmanlari ataniyordu. Bu danismanlarin cogunlugu carlik Rusyasi universitelerinde ve carlik bilimler akademisinde gorev yapan unlu dogu bilimleri profesorleri idi. Carlik genelkurmay Asya bolumunun subaylari, bu sivil danismanlarla birlikte gorev yapmaktaydilar. Ruslar, bu duzeni Ingilizlerin buyuk olcude gelistirdigini biliyor ve ornek aliyorlardi.[1]

Dogu bilimleri profesorlerinin Alman, Fransiz, Litvanya vb asilli olmalari ve bir cogunun doktoralarini, egitim ve ogrenimlerini Rusya disinda yapmis olmalari bir engel olarak gorulmuyordu. Carlik bilimler akademisinin tam anlami ile uluslararasi bir duzende calismakta olmasi, aslen Alman bilim adamlarinca kurulmus olmasi ve Dogu Bilimleri "zerinde genis olcude yayinlar yapmasi Rus subaylarinin daha iyi sviyede yetismesine yardimci oluyordu.

Carlik Rusyasinda dogu bilimleri egitimi uc basamak olarak yurutulmekteydi Carlik bilimler akademisi ve St. Petersburg universitesi en ust duzey'i olusturmaktaydi. Moskova, Kazan ve Orenburgdaki "Orta Basamak okullari" gumruk vediger devlet memurlarinin yetistirilmesi icin acilmisti. Moskovadaki Lazarev enstitusu ilkadimda Ermeni genclerinin egitilmesi icin kurulmus olup, sonralari carlik hukumeti tarafindan bu orta basamak okullarinin cogaltilmasi sirasinda ornek olarak tutulmustu. Gurcu ve diger kokenli ogrencilerin alinmasi ile genisletilen Lazarev enstitusu, orta basamaktaki devlet memurlarinin cogunlugunu yetistiriyordu. [2]

Son basamagi ise, "dilmac okullari" olusturuyordu. Asyanin nufusunun ezici agirliginin Turk kokenli olmasi dolayisi ile, bu dilmaclik okullarina oncelikle Turk kokenli ogrenciler alinmaktaydi. Bu dilmaclik okullari carlik Rusyasinin 16-17ci yuzyillarda yururluge konulan genisleme politikasi sonucu, ilk olarak isgal ettigi Idil-Yayik (Volga-Ural) ve Turgay sulari arasindaki bolgede yasayan Tatar, Kazak ve Baskurt genclerini hedef aliyordu.

Diger Turk agizlarini kolaylikla anlayan ve konusan bu genclere Ucuncu Basamak okullarinda Rusca ogretilmekteydi. Belki de bir Rus'un Turkce konusmasini ogrenmesinden daha kolay olarak Rusca konusmasini ogrenebilen bu gencler, egitimleri tamamlaninca, dogup-buyudukleri bolgelerden uzaklarda gorev yapmaya gonderilmekteydiler. Boylelikle bu gencler dogudaki Turk toplumlarinda Ruslara oranla cok daha iyi duygularla karsilanmakta ve Carlik Rusyasinin doguya dogru genislemesine (belki de bilmeden) buyuk olcude katkida bulunmaktaydilar.

Turkluk bilimleri konusunda cok degerli arastirmalar yapan ve eserler veren Abubekir Ahmetcan Divay bir Baskurt idi. Bugun icin, ozel hayati ile ilgili bilgilerimiz sinirlidir. 19 Aralik 1855de Orenburg'da dogmus, KAzaklar arasinda buyumustu. Oenburg'daki Nepliuev Askeri Akedemisinin Asya Bolumunde, sonra da Dilmaclik ve Dogu Bilimleri Bolumunde okudu. Kayitlara gore, sinif arkadaslarinin cogunlugu Kazak gencleri idi.

Divay, 21 yasinda (1876-1877) yukarida adi gecen okulu bitirerek Carlik hukumet memuru olarak Turkistan Askeri Valiligi emrine atandi. (1865 te Taskent ve 1883-84 the de Goktepe Turkmenleri uzerinde Rus askeri hakimiyetinin ve isgal hukumetinin askeri valilik yolu ile kuruldugunu anmsayalim). Evliya Ata (Rusca kaynaklarda Auile-Atinsk olarak anilir) askeri bolgesinde Guvenlik mufettisi olarak goreve basladi. Sonra, Sari-Derya Genel Valiligi dilmacligina ve Ozel Gorevler Bolumune aktarildi. Bu gorevler Divay'a bozkirlarda buyuk olcude gezi olanaklari sagladi. Kazak, Kirgiz ve Ozbekler arasinda dolasmaya basladi.

Kaynaklara gore [3] Divay, 1883 yilinda bozkir Turkleri tarihi ile ilgili kaynak, belge ve elyazmalarina ilgi gostermeye basladi. Icinde gezdigi bolgelerde okuma-yazma bilen Kirgiz, Kazak, Karakalpak ve diger boylardan destanlar, siirler, bilmeceler ve samani dualar topluyordu. 1884 yilinda Sari-Deya Genel Valisi olan N. I. Grodekov, Kazak, Kirgiz tore ve yasalarini toplayarak kitap halinde yayinlamak kararini almisti. Divay da bu konularda bilgi toplamak icin gorevlendirildi. Grodekov'un dizisi "kirgizy'i karakirgizy Syr-Dar'inskoi oblasti" (Taskent, 1889) cilt I ile yayinlanmaya basladi. Bu kitap uzerinde calisirken, Divay kendi adina da yayinlamak icin arastirmalara basladi. Divay, topladiklarini "Sbornik materialov dlia statistiki Syr Dar'inskoi oblasti" dergisinin 1891-1897, 1901, 1904, 1905 ve 1907 yillarinda cikn sayilarinda bastirdi.

Bunlar Divay'in yayinlanan yegane yazilari degildi. "Zapiski Vostochnogo otddeleniia Russkogo arkheologicheskogo obschestva" nin 1896 yilliginda Turk destanlari ve buldugu kaynaklar uzerine bir gozlemi basilmisti. Bu tarihten sonra Divay, Turkluk bilimleri uzerine diger bilimsel dergilerde yayinlarini surdurdu. "Okrains," "Sredniaia Aziia," "Izvestiia Obschestva arkheologii istorii i etnografii," "Izvestiia Turkestanskogo otdela Russkogo geogrraficheskogo obschestva," "Zapiski Russkogo geograficheskogo obschestva" bunlardan bildiklerimizdir.

1906 yilinda Divay, Taskent'deki "tatar" okulu mudurlugune atandi. (O yillara kadar, Ruslar, Turk boylarina ---Osmanlilar disindakilere--- Tatar; bozkirlarda yasayanlara da "Kirgiz" adini vermekteydiler). Bununla birlikte, "Turkistanskiii sbornik statei i sochninenii otnosiashchikhsiak Srednei Azii 1878-1887" e katkida bulundu. Kaynaklara gore[4], Divay'in yazilari bu adi gecen dizin'in 566, 567, 568 ve 569 cu ciltlerinde basildi.

1915 yilinda, Divay'in Turkluk bilimlerine verdigi emeklerin 25ci yili kutlandi. Bu kutlamaya "Zhivaia Starina" [5] dergisi ozel bir sayi cikararak katildi. Radloff, Bartold, Katanov [6] gibi tannmis dogu ve Turkluk bilimcileri Divay'in yazi ve arastirmalari uzerine tanitici bildiriler yzdilar, birlikte yaptiklari calismalar uzerine anilarini aktardilar.

Divay, 1918 de Taskentte kurulan Orta Asya universitesinde Kazak Soybilim dersleri vermeye basladi. Bu universite icinde acilan Turkistan Dogu Bilimleri Enstitusunde Kirgiz Dil ve Soybilim Kursusune atandi. Once "Bagimsiz Okutman," sonra da Kursu profesoru oldu. 1922 ilkbaharinda Turkistan Cumhuriyeti, Narkompros (Milli Egitim Komserligi) Kirgiz Bilimsel Arastirmalari Komisyonunun basina gecerek bir arastirma gezisi yonetti. Bu arastirma gezisinde toplanan sekiz bin sayfalik temek bilgileri bir yil icinde Divay bizzat derledi ve aciklayci notlarla yayina hazirladi. Ayni yil, milli dil ogretiminde reform ozel komisyonunun uyeligini yapiyordu.

Divay'in Turkluk bilimlerine verdigi emekleri 1923 yilnda gene kutlandi. 1933 yilinda oldugu hakkinda verilen bilgi disinda, yasaminin son on yilini nasil gecirdigini bilmiyoruz. Bununla birlikte, Z. V. Togan, Divay ile 1913 yilinda Taskent'te tanismis ve yaptigi konusmalarin bir bolumunu yaynlamistir. [7] Ek olarak,Zhivaya Starina'da V. A. Gordlevskii, Divay ile ilgili olarak sunlari yazmisti: "Divaev'in (Divay'in Rus kaynaklarinda yazilisi) cok ovulmesi gerekli tutumlarinin basinda, "Turkistanskaia vedemost" gazetesinde yayinlanan yazilari tekrar bastirmasi ve kaybolmalarinin bu yoldan onune gecmesidir."

Divay'in "cok ovulmesi gerekli tutumlari" bununla bitmemektedir. Bozkirda topladigi Turk destanlarini, ornegin Cora Batir'i, yayinlarken Divay carlik Rusyasinda yururlukte olan sansur kanunlarini goz onunde tutmak zorunda idi. Bu sansur kanunlari Carlik Rusyasinda onemli bir yer tutmakta olup, uc bolumde ozet olarak incelenebilir:

Bu durum goz onunde tutularak Divay'in icinde bulundugu guclukler kolaylikla anlasilacaktir. Cora Batir destani, Ruslarin Kazan'a saldirisini, Tatarlarin Cora Batir onculugunde karsi koymalarini, Ruslarin 1552 yilinda Kazan'i isgal edisi ve Cora Batir'in bu olay sirasinda olumunu dile getirir. [10] Destana adini veren Cora Batir'in tarihi bir kisi olabilecegi diger kaynaklardan da anlasilmaktadir. [11] Elimizdeki bilgilere gore Divay, Cora Batir destanini ilk olarak kagida aktarip bastiran Turk Bilimcidir. Destanin sonunu soyle baglar: Cora Batir'in daha sonra ne yaptigini bilmiyoruz. Soylendigine gore, Kazan'a dondu. Simdi biz de dunyayi sarsarak gecip-giden, gunu gelmeden gocen bu yigit batirlarin ruhu icin yakaralim. Tanrim, yattiklari yerin topragi onlara agir gelmesin. Bunu soyledikten sonra agzimizi kapatiyoruz. Sayin okurlarimiz, eger anlattiklarimizda bir ozurlu yer bulursaniz, ozurumuzu bagislayin. Biz insan'iz ve insanlar ara-sira yanlislar yaparlar. [12]

Divay, Cora Batir'dan baska en az uc tarihi Turk ana [13] destanini (Alpamis, Idige Batir, Kambar Batir) da ozanlardan toplayarak kagida aktarmis, basilmalarini saglamistir. Diger niteliklerine ek olarak,, Turk boylarinin tarihi benlik, tore ve geleneklerini icinde bulunduran en guclu ve temel belge olmalari bakimindan Turk destanlarinin onemi buyuktur. [14]

Diger emekleri bir yana birkilacak olsa bile, Divay'in butun gucluklere gogus gererek Turk destanlarini kaybolmaktan kurtarmak amaci ile yaptigi calismalar, onu buyuk bir Turk Bilimci olarak anmamizi gerektirir. Divay'in yaptigi calismalarin tarihi onemi,

II. dunya savasi sonrasi Turk destanlarinin basina gelen olaylarca bir defa daha vurgulanmis, Turk destanlarinin tamaminin vakit gecirmeden yayinlanmalarinin geregini gene ortaya koymustur. [15]

Kisacasi, Balasagunlu Yusuf'un 900 yil once Kutadgu Bilig'de yazdiklari Divay icin de gecerlidir: Dikkat edilirse, herkes uzerine birsey giyer; fakat akilli ve bilgili insan hil'at ile degil, aslina degerlidir. [16]

KAYNAKLAR: